Η ομιλία του Κωνσταντίνου Μπαϊρακτάρη για τους εκτελεσθέντες στη Ριτσώνα τον Μάη του ’44 και την Εθνική Αντίσταση στην Εύβοια, η οποία πραγματοποιήθηκε από τον Σύλλογο Σιδερίτης στο έφαλον Θέατρο Κωτσοπούλου της Χαλκίδας την Κυριακή 15-4-2022. Η ανάγνωσή της έγινε από τα μέλη του Δ. Σ. του Πολιτιστικού Συλλόγου Φίλοι Γιάννη Σκαρίμπα Ελένη Φωτιά, Ρούλα Ζωγράφου.
Το πογκρόμ εναντίον των αναπήρων πολέμου στα νοσοκομεία των Αθηνών & Η Αντίσταση στην Εύβοια:
Κατ’ αρχήν, φίλε Ηλία και εκλεκτά μέλη του Σιδερίτη σας ευχαριστώ για την πρόσκληση να καταπιαστώ και παρουσιάσω απόψε το ζήτημα των εκτελεσθέντων στη Ριτσώνα τον Μάη του ’44, αλλά να συμπεριλάβω στην ομιλία μου και πτυχές από την Εθνική Αντίσταση στην Εύβοια και τις θηριωδίες των Γερμανών κατακτητών του νησιού μας, το οποίο αφού έπληξαν καίρια σημεία του από τις 16 Απριλίου 1941, στη συνέχεια έκαναν απόβαση στους Ωρεούς της Βόρειας Εύβοιας και τα μηχανοκίνητα τάγματά τους έσπειραν τον τρόμο στο πέρασμά τους.
Στο Νήπιον Έπος του ο πρώην Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Χαλκίδας Δημήτρης Διακομόπουλος περιγράφει ποιητικά τα όσα 4χρονος στη Αγία του Άννα βίωσε:
Τίτλος ποιήματος: Χρονικό
[Δημήτρη Διακομόπουλου Νήπιον Έπος, Χρονικό (σελ. 7-8)]
Εν τω μεταξύ, εδώ στη Χαλκίδα οι γερμανικές δυνάμεις είχαν δώσει εντολή στη δημοτική αρχή να κατασκευάσει με ασβέστη έναν τεράστιο αγκυλωτό σταυρό στην Πλατεία Αγοράς, ώστε τα στούκας να πάψουν τους βομβαρδισμούς.
Εισερχόμενοι οι εισβολείς στη Χαλκίδα την 25η Απριλίου προέβησαν σε πολλές απαγορεύσεις, μεταξύ των οποίων και την κυκλοφορία των κατοίκων της μεταξύ των δύο ακτών του Ευρίπου, επίταξαν τα ωραιότερα κτίρια της πόλης (Ξενοδοχείο Παλίρροια, Κόκκινο Σπίτι και Σπίτι με τ’ Αγάλματα, την οικία Κουτέλου στον Άγιο Νικόλαο, το κτίριο της Κριεζώτου και Φαρμακίδου γωνία, που (όπως και άλλο ένα κτίριο στην πλατεία Τράλλεων της Νεάπολης) το μετέτρεψαν σε κολαστήριο βασανιστηρίων, το Πάνθεον το έκαναν έδρα της Γκεστάπο, δέσμευσαν βιοτεχνίες και βιομηχανίες, σε καίρια σημεία της πόλης εγκατέστησαν φυλάκια και την περίζωσαν με αγκαθωτά σύρματα, άρπαξαν τα προϊόντα των καταστημάτων, τα γεννήματα της υπαίθρου και τις τροφές των σκλαβωμένων Ελλήνων, φέρνοντας μέσα σε λίγους μήνες την αβάσταχτη πείνα, την εξαθλίωση και τον θάνατο.
Ο μόνος δρόμος απέναντι στη σκλαβιά, τη βαρβαρότητα, την πείνα, την υποχρεωτική επιστράτευση για την ένταξη των νέων στην υπηρεσία της ναζιστικής πολεμικής μηχανής στα ανθρωποφάγα μέτωπα της Ευρώπης ήταν η αντίσταση με στήθος και με γόνα για να γυρίσει του ήλιου ο τροχός και το θάμπος του πάνω από την υφήλιο να ’ρθεί ξανά.
Πρωτεργάτισσα της Αντίστασης η Λέλα Καραγιάννη, η οποία βλέποντας έναν χαμένο στο πουθενά ξένο στρατιώτη, τον περιμαζεύει και τον περιθάλπει. Μέσα σε τρεις εβδομάδες από την ημέρα της Κατοχής έχει στήσει το δίκτυό της και διασώζει και πολλούς αξιωματικούς και στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων. Πρώτη της μαγιά τα έξι από τα επτά παιδιά της.
Ο Μανώλης Γλέζος και ο Απόστολος (Λάκης) Σάντας στις 30 Μαΐου του ’41 κατεβάζουν τη γερμανική σημαία από τον Ιερό Βράχο της Ακροπόλεως.
Την ίδια περίοδο, οι επιστρέφοντες από το αλβανικό ή το μακεδονικό μέτωπο οπλίτες και στρατιωτικοί με έκδηλη την πατριωτική τους συνείδηση, δεν καταθέτουν τα όπλα, αλλά τα κρατούν για τους νέους του έθνους Αγώνες.
Στη Χαλκίδα (όπως μαρτυρά ο Δημήτρης Δεμερτζής), μία ολιγομελής ομάδα υπό τον Νίκο Λάζο [που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στις 4 Αυγούστου 1944 στο Χαλάνδρι] στήνει την πρώτη αντιστασιακή ομάδα, τον Ιούνιο του ’41 τοιχοκολλά στη Χαλκίδα την αντιστασιακή της εφημερίδα Ελευθερία, και ακολουθούν και άλλες, που σπίτι τους έχουν το βουνό και το αγέρι της ελευθερίας ανάσα στο στέρνο τους, κρατούν όπλο, χειρίζονται τον τηλέγραφο για λήψη και μετάδοση μηνυμάτων προς τις αντιναζιστικές δυνάμεις της γης, οργανώνουν φυγαδεύσεις πατριωτών από τη νότια ραχοκοκαλιά της Εύβοιας, με κύριες πύλες εξόδου τους Τσακαίους και τις Πετριές Καρυστίας και τη Χηλή της Κύμης (απ’ όπου με φροντίδα του δικτύου της Λέλας Καραγιάννη φυγαδεύτηκαν στα αντίπερα του Αιγαίου παράλια ο Μίμης Τραϊφόρος και η Σοφία Βέμπο).
Τα συσσίτια και το 1943 το Έτος του Παιδιού εδώ στη Χαλκίδα με τη συνδρομή του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού και τις άοκνες προσπάθειες του Μητροπολίτη Γρηγορίου, του Σωτήρη Παπαστρατή, του Νότη και της Άννας Καπνίση, του Σπύρου Δεμεσσά κ. ά., φθάνοντας στο σημείο να προσφέρουν καθημερινώς τη μπουκιά της επιβίωσης σε 1.500 περίπου παιδιά.
Μπροστάρηδες σ’ αυτόν τον Αγώνα της Επιβίωσης και της ανάκτησης της Ελευθερίας οι 15.000 ανάπηροι και οι φυματικοί από το Αλβανικό και το Μακεδονικό Μέτωπο υπήρξαν, που το αποκαλούμενο από τον λαό μας «Μηχανοκίνητο Τάγμα» απετέλεσαν και το οποίο οι κατακτητές όχι μόνο δεν σεβάστηκε, αλλά ως εύκολη λεία του το είδε, προπαντός από το δεύτερο έτος της Κατοχής, καθώς το αντιστασιακό κίνημα άρχισε να φουντώνει, να οργανώνεται μεθοδικά και πολύπλευρα, να υψώνει το ανάστημά του απέναντι στον βάρβαρο καταχτητή και με αυταπάρνηση να τον αντιμετωπίζει.
Τι κι αν λειψός σωματικά ήτανε πλέον αυτός ο ανθός της πολεμικής αρετής των Ελλήνων, εντούτοις ψυχικά βράχος ήτανε, επικεφαλής των Λαϊκών κινητοποιήσεων τέθηκε και με σθένος την κατοχική βαρβαρότητα αντιπάλεψε. Ήτανε άνθρωποι ψυχωμένοι και σεβαστοί απ’ όλους τους Έλληνες, ήταν οι ήρωές του, που όρθωσαν το ανάστημά τους κατά των επίδοξων να κατακτήσουν την Πατρίδα μας σιδηρόφρακτων εισβολέων και πάλεψαν με πενιχρά μέσα ενάντια σε πανίσχυρες φασιστικές αυτοκρατορίες, οι οποίοι κατά την υπέρτατη πάλη για τη Λευτεριά και την Τιμή του Ανθρώπου και του Έθνους έπαψαν να είναι αρτιμελείς, χάνοντας τα άκρα τους ή την όρασή τους.
Μία από τις – εν μέσω Κατοχής – μαζικότερες κινητοποιήσεις υπήρξε αυτής κατά της υποχρεωτικής στράτευσης των Ελληνόπουλων για να υπηρετήσουν στα πολεμικά μέτωπα του Άξονα, στρέφοντας τα όπλα τους κατά των αντιφασιστικών συμμαχικών δυνάμεων, όπως και κατά των επιδιώξεων της Βουλγαρίας στην από αυτούς κατεχόμενη Μακεδονία. Το κατά της επιστράτευσης αποτέλεσμα νικηφόρο, αλλά οι νεκροί πολλοί και οι συλλήψεις πάμπολλες.
Όταν λίγους μήνες μετά (Σεπτέμβρης του ’43) η Ιταλία συνθηκολόγησε και χιλιάδες Ιταλοί στρατιώτες κατέφυγαν στο Βουνό, ένα μέρος του οπλισμού τους οι αντιστασιακές ομάδες το έκρυψαν και στα μεγάλα νοσοκομεία της πρωτεύουσας. Οι Γερμανοί πλέον, που σε συνεργασία με την κατοχική κυβέρνηση Ράλλη έχουν δημιουργήσει τα περιβόητα για την ανθελληνικότητάς τους φουστανελοφόρα Τάγματα Ασφαλείας (τους ‘‘Γερμανοτσολιάδες’’, όπως ο λαός τους αποκαλούσε), τέλος Νοέμβρη του ’43 οργανώνουν μεταμεσονύχτια επιχείρηση κατά των νοσηλευμένων αναπήρων.
Όπως αναφέρει ο Διδάκτορας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Μενέλαος Χαραλαμπίδης: «Οι άνθρωποι αυτοί είχανε τεράστιο κύρος απέναντι στον ελληνικό λαό. Ήταν οι ανάπηροι της πατρίδας απέναντι στον εισβολέα και ταυτόχρονα ήταν οι άνθρωποι, που ανέτρεπαν το αφήγημα της κυβέρνησης Ράλλη. Ο Ράλλης κατηγορούσε ως ανθέλληνες όσους ήταν στο ΕΑΜ και τόνιζε ότι σκοπός των Ανταρτών ήταν να παραδώσουν τη χώρα στη Σοβιετική Ένωση. Με την ένταξή τους στο ΕΑΜ οι ανάπηροι πολέμου ενίσχυσαν περισσότερο την οργάνωση και την έφεραν πιο κοντά στην κοινωνία. Οι ανάπηροι πολέμου πρωτοστατούσαν στις διαδηλώσεις, στις απεργίες, σε όλες τις αντιστασιακές ενέργειες, με αποτέλεσμα η ανάπτυξη του εαμικού κινήματος στα νοσοκομεία να είναι πολύ μεγάλη.
Σε όλα τα νοσοκομεία συγκροτήθηκαν Επιτροπές του ΕΑΜ, ενώ ποτέ δεν κατάφεραν να στεριώσεις οι διοικήσεις, που όρισαν οι κατοχικές κυβερνήσεις. Σύντομα η κατοχική κυβέρνηση Ράλλη πέρασε στην αντεπίθεση, αποφασισμένη να σπάσει ‘‘αυτό το καρκίνωμα’’, όπως χαρακτήριζε την κατάσταση στα νοσοκομεία.
Το βράδυ της 26ης προς την 27η Νοεμβρίου 1943 οι κατοχικές δυνάμεις συνέλαβαν τους επικεφαλής των αναπηρικών οργανώσεων και ήρωες του αλβανικού μετώπου Διονύση Γονατά και Ηλία Τζαμουράνη, καθώς και άλλους 17 αγωνιστές. Τους οδήγησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Πριν εκτελεστούν, τραγούδησαν τον Εθνικό Ύμνο.
Ξημερώματα της 30ης Νοεμβρίου 1943 περισσότεροι από 1.000 Ταγματασφαλίτες, άνδρες της Ειδικής Ασφάλειας και Γερμανοί περικύκλωσαν με καμιόνια τα 19 νοσοκομεία, στα οποία νοσηλεύονταν ανάπηροι και τραυματίες πολεμιστές του Αλβανικού Έπους. Μπήκαν μέσα ουρλιάζοντας και με βρισιές, χτυπήματα με τους υποκόπανους και πολλές φορές με λογχισμούς και πυροβολισμούς.
Αφού τους ξυλοκόπησαν, τους έσυραν προς την έξοδο. Η αγριότητα των Γερμανοτσολιάδων ξεπέρασε κάθε όριο. Έσερναν στο χώμα ανάπηρους με κομμένα και τα δύο τους πόδια μέχρι που μάτωναν. Δεν άφηναν τις νοσοκόμες να τους βοηθήσουν. Αρπάζαν από τα χέρια τους ή από τα χέρια των αναπήρων τα τεχνητά μέλη και τα έσπαζαν για να μην τα χρησιμοποιήσουν και τους χτύπαγαν με αυτά στο κεφάλι.
Αντίστοιχη βαρβαρότητα επέδειξαν και στο ιατρικό προσωπικό των νοσοκομείων. Σύμφωνα με μαρτυρίες, οι πράκτορες των Γερμανών υποδείκνυαν τα μέλη των Επιτροπών που είχαν συγκροτηθεί ενάντια στους Ναζί και στη συνέχεια τους οδηγούσαν στην κλούβα.
Στοιβαγμένοι στις γερμανικές κλούβες ανάπηροι, νοσοκόμοι, γιατροί και καθαρίστριες οδηγήθηκαν κυρίως στις φυλακές Χατζηκώστα. Πολλοί από αυτούς πέθαναν κατά τη μεταφορά τους ή μέσα στις φυλακές, γιατί τα μη επουλωμένα τραύματά τους αιμορραγούσαν. Άλλοι στάλθηκαν κατευθείαν στο απόσπασμα και άλλοι σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία, άλλοι στο Χαϊδάρι και άλλοι εκτελέστηκαν λίγες ώρες αργότερα. Μόνο το βράδυ της 30ης Νοεμβρίου 1943 σημειώθηκαν 283 εκτελέσεις.»
Την επόμενη περίοδο χιλιάδες άλλοι με το πρόσχημα των αντιποίνων για τα πλήγματα που δέχονταν οι κατοχικές δυνάμεις από τις επιθέσεις, τις ενέδρες και τις μάχες των Ανταρτών κατά των Ναζί και των συνεργατών τους, χιλιάδες ανάπηροι του πολέμου και άλλοι Έλληνες θα βρεθούν στο απόσπασμα. Για κάθε μία δική τους απώλεια στήνουν στον τοίχο τριάντα ή και πενήντα Έλληνες πολίτες και ολόκληρα χωριά ή μέρος αυτών πυρπολούνται.
Κάνοντας μία σύντομη περιδιάβαση στις μάχες, στα μπλόκα και τις μαζικές εκτελέσεις, που έγιναν στην Εύβοια κατά το 4ο έτος της Κατοχής και κάποια γεγονότα, που συνέβησαν αλλού, αναφέρουμε πως:
Πρώτη ομαδική εκτέλεση αμάχων έγινε στις 23-5-1941 στα Πλακάλωνα Κισάμου και ακολούθησαν άλλες πολλές στο νησί των Ελευθέρων, ενώ σε όλη τη χώρα τουλάχιστον 391 ομαδικές εκτελέσεις, χώρια οι μεμονομένες…
Από αυτόν τον μακρύ και βαρύτατο κατάλογο αίματος, τα δεκάδες πλήγματα ή τις μάχες [μικρές ή μεγάλες (στην Αγία Άννα, στο Τρούπι-Ντράζι του όρους Καντήλι ή Μάκιστος, στις Γούβες, στο Ξηροχώρι, στο Παρθένι, στη Σέττα κ. ο. κ.) ενδεικτικά, αναφέρουμε λίγα γεγονότα από την Εύβοια του ’44:
15 του Γενάρη. Γίνεται μάχη στην Κακιά Σκάλα Αλιβερίου. Εκεί, ο ηρωικός Στροπωνιάτης πολεμιστής του Αλβανικού Μετώπου Θανάσης Καρλατήρας (Μαυροβουνιώτης), καθώς πετάγεται έξω το ταμπούρι του για να καταδιώξει τους Γερμανούς, δέχεται κατάστηθα τα γερμανικά πυρά και μια απέραντη κηλίδα αίματος χαράσσει πάνω στο νιόστρωτο χιόνι τη ποθητή λέξη ‘‘ΕΛΕΥΘΕΡΊΑ’’.
Μεταξύ 1 και 8 Μαρτίου 1944 οι Γερμανοί, κάνοντας εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, και μεταξύ άλλων αναζητώντας μία νεαρή Χαλκιδέα Εβραιπούλα Δασκάλα, που συμμετείχε ενεργά στην Αντίσταση, βρίσκουν στους Στρόπωνες τη σχεδόν συνομήλική της εξαδέλφη Μέντη Μόσχοβιτς, τη συλλαμβάνουν, την υποβάλλουν σε φρικτά βασανιστήρια, τη χαίρεται ο Γερμανός Ταγματάρχης Μπέρνερ ή Μπάγερ (που αργότερα τη σκοτώνει με τρόπο φρικώδη, πετώντας την από τον εξώστη του σπιτιού, που κρυβόταν. Ο Ιερέας του χωριού φροντίζει για την ταφή της αγνής ψυχής, ενώ πριν καιρός παρέλθει πολύς, η διασωθείσα εξαδέλφη της, η θρυλική Καπετάνισσα Σαρίκα (που μετά την Κατοχή φυγαδεύτηκε από την Ελλάδα και σήμερα ζει στο Ισραήλ), γίνεται χωρική, πηγαίνει στον τόπο του εγκλήματος, βρίσκει τον καταδότη και τον εκτελεί.
23 Μαρτίου Εκτελούν 20 ομήρους στη Χαλκίδα. Κάποιους (και χωρίς να ’χουν ενεργή συμμετοχή στον Αγώνα, όπως τον Καβνουδιά και τον Κυλερτζή) τους άρπαξαν την ώρα του πηγαιμού ή της επιστροφής από τη δουλειά τους.
Μεταξύ των προς εκτέλεση ομήρων ήταν και η Λούλα Σιμιτζή. Την έσωσε ο θαυμασμός του Γερμανού Διοικητή για την υποκριτική της δεινότητα σε έργο του Σκαρίμπα, που πρωταγωνίστησε το ’42 πλάι στον μεγάλο Μάνο Κατράκη.
1η Απριλίου Εκτελούν 22 πολίτες στην Ιστιαία και 18 στις Γούβες, ενώ στη Χαλκίδα συλλαμβάνουν 935 Ευβοείς ως ομήρους, από τους οποίους 370 ομήρους στέλνει στην Αθήνα και τους υπόλοιπους τους κλείνει στις φυλακές της Χαλκίδας (παλαιό κτίριο, στο σημείο όπου σήμερα στεγάζεται το 1ο Δημοτικό Σχολείο της πόλης, στον Στρατώνα και αλλού).
3 Μαΐου εκτελείται μαζί με άλλους Πατριώτες ο εκ Φύλλων Χαλκιδέος Αρχιτέκτονας, ποιητής και ζωγράφος Αργύρης Βαλσαμάς.
5 Μαΐου εκτελούν 30 ομήρους στον Στρατώνα (σημερινή Σχολή Πεζικού της Χαλκίδας) και 18 στο Ξηροχώρι. [Μέχρι το ’65 αναφερόταν πως εκείνη την ημέρα εκτελέστηκαν 48 στη Χαλκίδα, εξαιτίας της διασωθείσας κατάστασης με τα ονόματα των 48, χωρίς να διευκρινίζεται ότι θανατώθηκαν σε δύο ευβοϊκούς τόπους.]
Ο Δημήτρης Δεμερτζής στην Προοδευτική Εύβοια Δίδυμο τζαμιού και φυλακής σημειώνει πως: «Από τη φυλακή απέναντι από το τζαμί (σημερινό 1ο Δημοτικό Σχολείο Χαλκίδας) έγιναν οι τρεις πρώτες ομαδικές εκτελέσεις στη Χαλκίδα. 24 πατριώτες στις 24 Μαρτίου 1944, 30 στις 6 Μαΐου (στην ανακοίνωση των Γερμανών αναφέρονται 48 και αυτό πιστεύαμε ως το 1965, όταν διευκρινίστηκε ότι ήταν 30 στη Χαλκίδα και 18 στις Γούβες) και στις 6 Αυγούστου 24 πατριώτες.» Στο ίδιο δημοσίευμα αναφέρει πως ο Νίκος Λάζος τέσσερις μόλις μέρες μετά των ερχομό των Γερμανών σύστησε την πρώτη αντιφασιστική τριανδρία στη Χαλκίδα και πως ήταν μεταξύ των 30 πρώτων συλληφθέντων και φυλακισθέντων εκεί, χωρίς να ξέρουν ότι αυτός εξέδιδε την εφ. Ελευθερία.
Από δε τον συγγραφικό τόμο Εύβοια 1979 της Προοδευτικής (του) Εύβοιας (απ’ όπου προέρχεται και ο κύριος όγκος των στοιχείων για τον Γιώργο Φούρλη), μαθαίνουμε πως τον Απρίλη του ’44 «προδόθηκε ο Φούρλης. Παλικάρι ατρόμητο, ως ήταν, ξέφυγε από τους κλοιούς, τα ‘‘σύρματα’’, τα φυλάκιά τους, όμως μια φάλαγγα τον πρόφτασε στη θέση Δυο Βουνά λίγο πέρα από την Αρτάκη. Στη φυλακή έμεινε στο θάλαμο ‘‘Ένα’’ του ισόγειου παλιού χτιρίου δίπλα στο Τζαμί, όπου σήμερα υπάρχει το 1ο Δημοτικό Σχολείο.
Τον τουφέκισαν μαζί με άλλους 47 στις 6 του Μάη στη Στρατώνα. Ίσαμε το τέλος στάθηκε, αυτό που ήτανε σε όλη του τη ζωή, παλικάρι. Ούτε λογάριαζε τους εκτελεστές του. Ανάμεσά τους και ο πανύψηλος αλιέας και ποιητής Γιώργος Φούρλης, ο οποίος όπως σημειώνει ο Δημήτρης Δεμερτζής έδινε θάρρος σ’ όλους κι ακόμη τον φίλο του Γιώργο Μήλιο τον σήκωσε στους ώμους του, γιατί από τα βασανιστήρια ήταν αδύνατο να βαδίσει και τον έφερε στα ‘‘παλούκια’’ των εκτελέσεων, λέγοντας το συγκλονιστικό: ‘‘Έλα, Γιώργο. Κάνω την τελευταία αγγαρεία της ζωής μου!’’
16 Μαΐου Εκτελούνται στη Ριτσώνα της Βοιωτίας ανάπηροι του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. [Θα αναφερθούμε στη συνέχεια εκτενέστερα.]
24 Μαΐου 1944. Γερμανοί και ταγματασφαλίτες, σε αντίποινα του πλήγματος που δέχτηκαν οι Γερμανοί στη γέφυρα της Σκοτεινής, εκτελούν 32 πατριώτες από το χωριό Κακολύρι (σήμερα λέγεται Ταξιάρχες) Εύβοιας και πυρπολούν 50 σπίτια.
Ένα «δακρυόεν γελάν» επεισόδιο των γεγονότων στο Κακολύρι του ’44 αφορά τη διάσωση του ευτραφέστατου καλαθοποιού Γιώργου Σκιάνη ή Κατσικαμπή, που γλίτωσε την ομοβροντία των όπλων του εκτελεστικύ, διότι το σκοινί που έδεναν τους μελλοθανάτους, δεν επαρκούσε και γι’ αυτόν, οπότε μία γερή κλωτσά από τη μπότα του αποσπασματάρχη έλαβε και τον έστειλε στην ελευθερία…
2 Αυγούστου Στην Αθήνα εκτελούν 20 και στην τάφρο (του Νεγκρεπόντε, πίσω από το σημερινό Λαογραφικό Μουσείο Χαλκίδας) 25 ομήρους.
3 Σεπτεμβρίου Μάχη της Λαμπούσα, (θέση μεταξύ Λεπούρων και Νεοχωρίου Αυλώνος). Το 7ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ έχοντας πληροφορίες από την Ουγγαρέζα διερμηνέα των Γερμανών στην Κύμη για την μετακίνηση μίας μεγάλης γερμανικής φάλαγγας κατάφορτης στρατιωτών και εφοδίων με κατεύθυνση την Αθήνα, της στήνουν ενέδρα και τη διαλύουν. Απ’ όλους τους εποχούμενους μόνο ένας διασώθηκε, ενώ από τη μεριά των Ελλήνων στο πεδίο της μάχης έπεσε ένα ηρωικό παλικάρι, ο Βασίλης ο Μήτρου. Το ίδιο βράδυ ο ραδιοσταθμός του Λονδίνου ανέφερε περί αυτής: «Η έκβαση της μάχης στην Εύβοια, θα έχει μεγάλη σημασία διά την απελευθέρωσιν της Ελλάδος από τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους. Η μάχη της Λαμπούσας για την Εύβοια είναι η αρχή του τέλους της γερμανικής κατοχής».
8 Σεπτεμβρίου Στην Αθήνα οι ναζί εκτελούν 72 στο Δαφνί (οι 7 γυναίκες), με πρώτη αυτών την Μπουμπουλίνα της Αντίστασης Λέλα Καραγιάννη της οργάνωσης Πληροφοριών & Δολιοφθοράς Μπουμπουλίνα, η οποία προηγουμένως φριχτότατα είχε υποστεί βασανιστήρια από τη Γκεστάπο στο κολαστήριο της Μέρλιν.
Η Λέλα τρεις μέρες πριν εκτελεστεί, είχε νανουρίσει στην αγκάλη της τη 17χρονη ηρωίδα της Αντίστασης Ηρώ Κωνσταντοπούλου, προτού πουρνό πουρνό οι βάρβαροι τη στείλουν στην αθανασία, ενώ την ίδια ημέρα, που η πατρίδα της η Λίμνη της Βόρειας Εύβοιας γιόρταζε την Παναγία της τη Λιμνιά, επρόκειτο να εκτελεστούν και δυο απ’ τα παιδιά της, αλλά την τελευταία στιγμή περιπετειωδώς τα διέσωσε ο γαμπρός της Κρασσάς.
Αυτή ορθομέτωπη, με τον Εθνικό Ύμνο στα χείλη της στέλνει το μήνυμα της Λευτεριάς, της Αντίστασης και της Αξιοπρέπειας στα πέρατα της Οικουμένης.
Και η μανία των κατακτητών συνεχίζεται ως στις 11 Δεκεμβρίου του ’44, που στην κατεχόμενη ακόμη Σούδα της Κρήτης, οι Γερμανοί Ναζί πραγματοποιούν την τελευταία τους εκτέλεση ομήρου επί ελληνικού εδάφους, ενώ πριν φύγουν από τη Χαλκίδα (την 15η Οκτωβρίου του ’44), δένουν με αλυσίδες πάνω στη γέφυρα της Χαλκίδας μία υποβρύχια δεξαμενή καυσίμων, που διατηρούσαν ποντισμένη στον Εύριπο, για να ανατινάξουν την παλαιά γέφυρα του πορθμού μας. Αποφεύχθηκε χάριν της παρεμβάσεως του Μητροπολίτη Γρηγορίου.
**********
ΙΙ. Για τους εκτελεσθέντες στη Ριτσώνα
Ερχόμενοι τώρα στης Ριτσώνας, του Ανηφορίτη τις καμπές, όπου από τη βαθιά αρχαιότητα το θαυμαστό διατείχισμα με την εν μέρει κυκλώπειά του κατασκευή εκτείνεται, αναδεικνυόμενο σε κομβικό οχυρό ελέγχου όλης της περιοχής.
Μάλιστα, τη σημαντικότητά του άνθρωποι σαν τον επίγονο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Δημήτριο τον Πολιορκητή είχαν αντιληφθεί και τα δέοντα έπραξαν για την κυριαρχία τους στον Εύριπο, τη Βοιωτία και την ευρύτερη περιοχή της Κεντρικής Ελλάδας.
Το ίδιο και ο Μακεδόνας βασιλιάς Φίλιππες ο Ε΄ έπραξε, ενώ αιώνες μετά ο Αρχιστράτηγος της Ρούμελης Οδυσσέας Ανδρούτσος εκεί έστειλε την 1η Απριλίου του 1821 τον οπλαρχηγό του Μηνιό Κατσικογιάννη για να παρακολουθεί και να παρενοχλεί τα τούρκικα στρατεύματα, ο Φαβιέρος τον Φλεβάρη του ’26 εκεί έμεινε για λίγο προτού προσπαθήσει να καταλάβει το αντιφρούριο του Καρά Μπαμπά και συστηματικότερα ο Κριεζώτης, ο οποίος στις 2 Ιουνίου (με το π. η.) κατανίκησε τη στρατιά του Ομέρ πασά της Χαλκίδας και προετοίμασε το έδαφος για τη νικηφόρα έκβαση της μάχης στην Πέτρα της Βοιωτίας.
Η πανάρχαια οδική διέλευση από την περιοχή του Ανηφορίτη-Ριτσώνας και της αρχαίας Μυκαλησσού, μετά την απελευθέρωση της Εύβοιας και της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας και ως τη χάραξη της νέας Εθνικού οδού, ήταν ο κύριος δρόμος σύνδεσης της Εύβοιας με τη Βοιωτία και την Αττική.
Οι Γερμανοί σχεδόν καθημερινώς κινούνταν προς Αθήνας δια μέσου της παλαιάς Εθνικής Οδού, της διερχόμενης από τη Ριτσώνα, τη Θήβα, τον ορεινό όγκο της Πάρνηθας και της Ελευσίνας, σχηματίζοντας κομβόι με καμιόνια, των οποίων προπορευόταν μία τρίροδη μοτοσικλέτα και ανάμεσά τους έθεταν πάντα και ένα ασθενοφόρο, ώστε να αποφεύγουν πολεμικές ενέργειες των ανταρτών. Και αυτό, γιατί σεβόμενοι τους διεθνείς κανονισμούς, αρχή τους ήταν να μην πλήττουν ποτέ υγειονομικούς στόχους.
Όμως, ένα κροκάτο μαγιάτικο πρωινό του ’44, οι Έλληνες Αντιστασιακοί τούς έστησαν καρτέρι στης Ριτσώνας τ’ ανηφόρι και σαν εμφανίστηκε η φάλαγγα, τους πρόσβαλαν με συντονισμένα πυρά, σκοτώνοντας τον μοτοσικλετιστή και τραυματίζοντας ή θανατώνοντας και άλλους κατακτητές.
Επειδή η περιοχή της επίθεσης ανήκε στην ευθύνη της τότε κοινότητας Χαλίων (της σημερινής Δροσιάς), αρχικό σχέδιο των Γερμανικών κατοχικών δυνάμεων ήταν να εκτελεσθούν όλοι οι άνδρες ηλικίας 16 ετών κι άνω της περιοχής αυτής.
Ιδού, πώς ο 18χρονος τότε Χαλιώτης νέος Δημήτριος Κατσαντώνης, αναθυμάται τα τότε γεγονότα και στη συντοπίτισσά του Οδοντίατρο και μέλος Δ. Σ. του Πολιτιστικού Συλλόγου Φίλοι Γιάννη Σκαρίμπα Ρούλα Ζωγράφου αποκαλύπτει, λέγοντας πως:
«Είχαμε ένα χωράφι εκεί πάνου και πηγαίναμε να θερίσουμε. Όταν φτάσαμε πάνω εκεί, μπροστά μπροστά εκεί ήρθαν 5-6 Γερμανοί και μας γυρίσανε πίσω. Έπειτα μάθαμε ότι αυτούς τους φέρνανε με φορτηγό αυτοκίνητο. Το σημείο αυτό, όπως φαίνεται, ήταν κυρτό και το είχανε καθαρίσει από πριν και είχανε σκάψει και έναν λάκκο.
Τους πήγανε εκεί, που θα τους εκτελούσανε. Τους βγάζανε και τους πηγαίνανε εκεί πάνου και τους πυροβόλησαν, μέχρι να πάμε εμείς κάτου… Τα μάθαμε έπειτα αυτά. Έπειτα βάλανε φουρνέλα και έπεσε το χώμα επάνω τους και τους σκεπάσανε.»
Ρούλα: Έπειτα, πήγε κανείς και τους ξέθαψε;
Απ.: «Όχι. Τίποτα, ώσπου φύγανε οι Γερμανοί.»
Ρούλα: «Την προηγούμενη ημέρα τι είχαμε μάθει εμείς στο χωριό; Είχε κάνει κάτι ο ΕΛΑΣ και υπήρξανε αντίποινα;»
Απ.: «Είχε αρχίσει η οργάνωση. Και έπειτα μάθαμε ότι τους είχανε στήσει ενέδρα.
Οι αντάρτες ήτανε καμιά δεκαριά, είκοσι… Πόσοι ήτανε;… Και πιάσανε τον δρόμο από δεξιά και από αριστερά. Και από τις δύο πλευρές. Θα είχανε πληροφορίες ότι ερχόντανε από τη Χαλκίδα. Μπροστά από τους Γερμανούς πήγαινε ένας μοτοσικλετιστής και τον πυροβολάνε… ‘‘Μπουρ… Μπουρ…’’. Τον σκότωσαν τότε και γι’ αυτήν την ιστορία έγιναν τα αντίποινα.
Ρούλα: Στην αρχή, είχε ακουστεί για αντίποινα για το χωριό μας;
Απ.: «Τους μάζεψαν στην πλατεία και τους πήγανε στις φυλακές. Πιάσανε και τον πατέρα μου. Μαζέψανε όσους βρήκανε. Στην πλατεία, που ήρθανε, είχανε και τους Ταγματασφαλίτες από τη Χαλκίδα. Όσους άνδρες βρήκαν, τους συγκέντρωσαν στην πλατεία. Ανάμεσά τους και τον πατέρα μου. Πιάσανε 30-40 άτομα και τα μεταφέρανε στη Χαλκίδα. Εκεί, ξεδιάλεξαν καμιά δεκαριά. Διαλέξανε όλο νέους. Τον Σωτήρη Ζούση, τον μπαρμπα-Αργύρη τον Πανουργιά και άλλους… Κυρίως, αυτούς που είχαν παιδιά Αντάρτες.
Μαζί με τους Γερμανούς ήταν και ο Διοικητής τους και ένας της Χωροφυλακής, της Ασφάλειας, στον οποίο ένας ξύπνιος, που τότε είχε εγκατασταθεί στα Χάλια, τους λέει: ‘‘Γιατί να πάρετε τόσους πολλούς; Αφού θέλετε να εκτελέσετε, δεν παίρνετε από τις φυλακές, που είναι νοικιασμένοι;’’
Αυτός ήτανε ένας αθώος πολίτης, αλλά της πιάτσας… Και έτσι έγινε.
Τους αφήσανε όλους αυτούς, εκτός από του Σαμπάνη τη μάνα, του Κατσογιάννη και άλλες, που είχανε παιδιά αντάρτες… Μεγάλες γυναίκες…
Εκείνη την περίοδο συλλάβανε και δυο παλικάρια (18-20 χρονών). Αυτά τα παιδάκια είχανε έρθει από την Πετρομαγούλα του Ορχομενού και όταν κάνανε εκκαθαρίσεις οι Γερμανοί, τους μαζέψανε μέσα και τους γράψανε ως ‘‘Επικίνδυνους’’. Ήταν κι άλλοι, που δρούσαν ή κρύβονταν στην περιοχή των Χαλίων και τους εκτέλεσαν μαζί με τους αναπήρους των φυλακών Χατζηκώστα.
Το ΕΑΜ είχε επάνω στο καμπαναριό παρατηρητή και ειδοποιούσε ότι έρχονται Γερμανοί ή ταγματασφαλίτες από τη Χαλκίδα. Όταν έγινε το φονικό στην ενέδρα των ανταρτών, δυο εικοσιπεντάχρονα παλικάρια από το χωριό μας, που ανήκαν στον Εφεδρικό ΕΛΑΣ και είχανε και από ένα τουφέκι, χτύπαγαν την καμπάνα και ειδοποιούσαν τους Χαλιώτες για να κρυφτούν.
Κάψανε και μερικά σπίτια εκείνη την ημέρα, οι Τσολιάδες που λέγανε, οι Ταγματασφαλίτες…
Τους σκοτωμένους, αφού τους σκέπασαν κάπως πρόχειρα, μετά έβαλαν δυναμίτες στα πρανή του βουνού και το χώμα που κύλησε τους σκέπασε καλύτερα.»
Ο Γιάγκος Τσαούσης στην Ευβοϊκή του Εγκυκλοπαίδεια αναφέρει πως εκεί «όπως κατηφορίζει κανείς από τον Ανηφορίτη προς τη Ριτσώνα, οι Ναζί μετέφεραν 120 αθώους κρατούμενους στο Χαϊδάρι και τους τουφέκισαν εδώ σε αντίποινα, γιατί στο ίδιο μέρος οι αντιστασιακοί είχαν εκτελέσει 5 Γερμανούς σε ένα ασθενοφόρο αυτοκίνητο.»
Διαβάζοντας σε εφημερίδα ότι ο εκπρόσωπος της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης στην Εύβοια Κωνσταντίνος Δελλής σε μία από τις ομιλίες του για τα γεγονότα της Ριτσώνας και την Αντίσταση στην Εύβοια, είχε αναφέρει πως: «Το πρωί της 15ης Μάη του 1944 αντάρτες του ΕΛΑΣ χτύπησαν μια γερμανική φάλαγγα που κατευθυνόταν από Χαλκίδα προς Αθήνα, όπου οι κατακτητές είχαν μεγάλες απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό. Λυσσασμένοι από οργή οι Ναζί, πήγαν στο Χαϊδάρι μαζί με Ταγματασφαλίτες και πήραν κατ’ άλλους 87 κατ’ άλλους 50 κρατούμενους ανάπηρους. Άλλους 60 πήραν από το Νοσοκομείο Χαλκίδας και τους οδήγησαν νύχτα στη Ριτσώνα, στον τόπο που έκανε το σαμποτάζ ο ΕΛΑΣ. Τους έβαλαν όλους μαζί να ανοίξουν ένα βαθύ χαντάκι και όταν ο λάκκος τελείωσε, μάζεψαν και τους 110 στο χείλος. Μπροστά από όλους στήσανε δύο με κομμένο το ένα τους πόδι, για να στηρίζεται η πλάτη τους στα σώματα των άλλων.»
Ρωτώντας τον τηλεφωνικά για την περίπτωση της αρπαγής για εκτέλεση και νοσηλευόμενων στο Νοσοκομείο της Χαλκίδας, εάν όντως ισχύει, μου ανέφερε πως ‘‘ναι’’, αλλά ίσως είναι υπερβολικός ο αριθμός εξήντα…
Στην ερώτησή μου, εάν βρίσκονται κάποια στοιχεία για την ταυτότητα των εκτελεσθέντων, αποκρίθηκε πως ελάχιστα υπάρχουν, διότι όπως ανέφερε, την κατάσταση με τα ονόματα των εκτελεσθέντων την άρπαξε κατά την ημέρα των αποκαλυπτηρίων του μνημείου ένας αξιωματικός από τη Θήβα και έκτοτε αγνοείται…
Τα επί του μνημείου τεθέντα ονόματα είναι των: Γεωργίου Ιωάννου Παντερμάκη (ετών 32) και Ιωάννη Βασιλείου Καλογεράκη (ετών 27), από το χωριό εις Βαφέ Χανίων Κρήτης, Χριστόδουλου Σ. Παγανόπουλου από τον Ορχομενό Βοιωτίας (ετών 28), Ηλία Τυμβιάδη, Δημοδιδάσκαλου, Αθανασίου Γ. Παπαθανασίου (ετών 23) εξ Αυλωναρίου Ευβοίας και Ιωάννη Τ. Κρίκα.
Άλλο ένα όνομα θυσιασθέντα, που έγινε γνωστό τελευταία μέσω των αναζητήσεων της Μηχανής του Χρόνου, είναι ο Κωνσταντίνος Χατζηγεωργίου, ο οποίος (ενώ οδηγούνταν από το εφιαλτικό στρατόπεδο του Χαϊδαρίου στο εκτελεστικό απόσπασμα, όπως 80 χρόνια μετά ο ανιψιός του Κωνσταντίνος Χατζηγεωργίου αναφέρει: «φθάνοντας στο καφενείο στο Λουξ στο Χαϊδάρι, όπου μαζευόταν πολύς κόσμος, πέταξε στον δρόμο τη φωτογραφία μου, στην οποία αναγραφόταν το όνομά του και η τελευταία του επιθυμία, που ήταν να πάρει ο πολυαγαπημένος του ανιψιός το όνομά του. Όπως και έγινε.
Ήταν η φωτογραφία του νεογέννητου ανιψιού του, η δική μου δηλαδή, στην οποία έγραφε: “Εγώ πάω για εκτέλεση. Το παιδί να το βγάλετε Κώστα.”
Ο θείος μου αυτός συμμετείχε στην Αντίσταση μαζί με τον πατέρα μου. Ήτανε ανάπηρος πολέμου από τα κρυοπαγήματα. Μεταφέρθηκε σε ένα νοσοκομείο στην Αθήνα. Τον Απρίλιο του 1943, τον συνέλαβαν εκεί οι Γερμανοί μαζί με άλλους 100 αναπήρους και τους οδήγησαν για εκτέλεση στη Ριτσώνα. Αφού τους έβαλαν να σκάψουν έναν μεγάλο λάκκο, τους έβαλαν μέσα. Έπειτα οι Γερμανοί πέταξαν εκρηκτικά και τους ανατίναξαν.»
Ο Τάσος Παπαποστόλου στο βιβλίο του Σταυραετοί της Λευτεριάς δίνει με ενάργεια και αμεροληψία τη δική εκδοχή των γεγονότων και μας οδηγεί ως την 1η επίσημη τιμητήρια εκδήλωση για τους εκτλεσθέντες στη Ριτσώνα Έλληνες Πατριώτες:
Ριτσώνα (110o χιλιόμετρο Αθ.-Χαλκ.) Ομαδικός τάφος 110 Πατριωτών
«Πρωί πρωί ξεκινούσανε τα γερμανικά καμιόνια και νοσοκομειακά από τη Χαλκίδα για το συνηθισμένο τους δρομολόγιο Χαλκίδα-Αθήνα μέσω Θήβας (όπως πάγαινε τότε ο δρόμος), μεταφέροντας Γερμανούς, υλικό, ακόμα κι αρρώστους και τραυματίες από μάχες που γίνονταν με τους αντάρτες στην Εύβοια. Πάντα, όμως, μαζί με τη φάλαγγα βάζανε και ένα δυο νοσοκομειακά κι ας μην υπήρχανε μέσα τραυματίες ή άρρωστοι. Αυτό για να έχουνε στον δρόμο τους περισσότερη ασφάλεια, λόγω που ήξεραν πως οι αντάρτες δε χτυπούνε νοσοκομειακά τηρώντας τους διεθνείς κανονισμούς.
Έτσι και κείνο το μαγιάτικο πρωινό του 1944 με το σκάσιμο του ήλιου ξεκίνησε από τη Χαλκίδα η συνηθισμένη φάλαγγα από κάμποσα καμιόνια και δυο νοσοκομειακά. Πέρασαν τη γέφυρα του Ευρίπου, ταρακουνώντας την και συνέχισαν τον δρόμο τους αργά αργά πιάνοντας τη
Και όλοι οι συγκεντρωμένοι απόψε εδώ στ’ αντίκρια της Ριτσώνας, στο εκεί μνημούρι των ηρώων ας νοερά αποθέσουμε ένα άλικο ρόδο μνήμης και ένα κερί ευγνωμοσύνης ας τους ανάψουμε, ευλαβικά το γόνυ μας κλείνοντας και προσκυνώντας αυτές τις άγιες μορφές, που υπέρ Πατρίδος και Ελευθερίας έπεσαν, τη λέξη Ελλάδα απ’ τα χείλη τους φωνώντας και το «Ποτέ πια Φασισμός» με της καρδιάς των τους παλμούς σείοντας και δονώντας.
Κι από ακοντά ας στην ψυχή μας παντοτινά, ένα αγιοκέρι θύμησης και αγάπης φλόγα για την άγνωστη όψη και μορφή αυτών των με ανδρεία ψυχή αναπήρων απ’ της Πίνδου την ηρωική εποχή Ελλήνων να λάμνει. Γι’ αυτούς, που οι άκαρδοι Ναζί στη Ριτσώνα τον Μάη εκείνον τον θλιβό εκτελέσαν, δίχως την αλκή της νιότης τους να σκεφτούν, δίχως διόλου της αναπηρίας τους την αδυναμία να σεβαστούν λιγάκι…
Και τώρα ας το «Επέσατε θύματα, αδέρφια εσείς…» ψελλίσουμε, όπως και ο μεγάλος Ρώσος Μουσουργός Ντιμίτρι Σοστακόβιτς στην 11η του Συμφωνία είχε το ’56 μεταποιητικά εντάξει, εργαζόμενος σαν τον δικό μας Νίκο Σκαλκώτα με τους 36 Ελληνικούς Χορούς του:
Επέσατε θύματα, αδέρφια, εσείς
Σε άνιση Πάλη κι Αγώνα
Ζωή, λευτεριά και τιμή του Λαού
Γυρεύοντας, βρήκατε μνήμα
Συχνά σε υγρές, σκοτεινές φυλακές
Πικρές επεράσατε μέρες
Και μ’ ένα του δήμιου νεύμα ευθύς
Σας φέραν μπροστά στην κρεμάλα…
Γλεντούν οι τυράννοι και μες το πιοτό
Τη λήθη γυρεύουν να βρούνε
Μα οι μέρες τους όμως μετρήθηκαν πια
Και τέλος φρικτό τους προσμένει
Θεριεύει ο γίγαντας τώρα Λαός
Και σπάει δεσμά κι αλυσίδες
Αιώνια η μνήμη σε σας, αδελφοί
Στον τίμιο που πέσατε Αγώνα…
Η εκδήλωση κλείνει με τον Εθνικό μας Ύμνο:
- Σε γνωρίζω από την κόψη
Του σπαθιού την τρομερή,
Σε γνωρίζω από την όψη
Που με βία μετρά τη γη.
- Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη
Των Ελλήνων τα ιερά,
Και σαν πρώτα ανδρειωμένη,
Χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!
