,

Συνέντευξη με τον ερευνητή-συγγραφέα Βάγια Κατσό

Η αναθεώρηση της αρχαίας Ιστορίας και η Χαλκίδα ως υπερδύναμη

4 Μαρτίου 2023

του/της Βασω Δημητράντζου

Η Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας είναι τόσο πολυσύνθετη και ενδιαφερούσα, που ακόμα και 25 αιώνες μετά από την εποχή που ο «πατέρας» της, ο Ηρόδοτος, ξεκίνησε την επίσημη καταγραφή της, δεν σταματά να μας εκπλήσσει. Πρόκειται, άλλωστε, για μια αναθεωρητική επιστήμη και με βάση τη νέα θεώρηση του ερευνητή-συγγραφέα Βάγια Κατσού, οφείλουμε μια πολύ ιδιαίτερη μνεία στους άγνωστους πρωτοπόρους της Μεσογείου. Τους Χαλκιδέους.

Μια νέα θεώρηση της αρχαίας μας Ιστορίας, και ειδικά του μέρους της που είναι ελάχιστα ευρέως γνωστό, ωστόσο εξίσου σημαντικό με την Κλασική Ελλάδα, τον αιώνα του Περικλή και τους Μηδικούς Πολέμους. Ο λόγος, για τους αμέσως προηγούμενους αιώνες, δηλαδή πριν από τον 5ο π.Χ. αιώνα, οπότε και καλλιεργήθηκε και εν τέλει εδραιώθηκε ο Ελληνικός Πολιτισμός, σε ακτίνα που υπερβαίνει κατά πολύ τα σημερινά όρια του ελλαδικού χώρου.

Η θεώρηση αυτή αναδεικνύει έναν εν πολλοίς «άγνωστο» πρωταγωνιστή, στον οποίο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η θεμελίωση και η διάδοση του ελληνικού πνεύματος, μέσω και της δημιουργίας των ελληνικών αποικιών σε όλον σχεδόν τον τότε γνωστό κόσμο.

Ο λόγος, για την πόλη της Χαλκίδας, η οποία σύμφωνα με τα συμπεράσματα του ερευνητή-συγγραφέα Βάγια Κάτσου, ο οποίος βασίζεται αποκλειστικά στις αρχαίες πηγές και στα νεότερα συμπεράσματα της αρχαιολογικής σκαπάνης, ήταν η πραγματική «θαλασσοκράτειρα» της εποχής της, πολύ πριν την Αθήνα, και οι κάτοικοί της, οι άγνωστοι πρωτοπόροι της Μεσογείου.

Αυτός είναι και ο τίτλος του ομώνυμου βιβλίου που εξέδωσε πολύ πρόσφατα ο συγγραφέας, όπου με εύληπτο, κατανοητό και κυρίως, αποδείξιμο τρόπο, επιδεικνύει τα συμπεράσματά του, κάνοντας ένα αναγκαίο πέρασμα από την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εποχή που αποτέλεσε τη βάση για την Κλασική Ελλάδα, και εξελίχθηκε από τότε αλλά και στους επόμενους αιώνες ως η έμπνευση και ο οδηγός για τη δημιουργία αυτού που αποκαλούμε Δυτικό Πολιτισμό.

Ποια ήταν λοιπόν τα εν πολλοίς άγνωστα, ωστόσο κορυφαία όπως φαίνεται σύμφωνα με το βιβλίο, επιτεύγματα μιας θεωρούμενης ως «περιφερειακής» και όχι πρωτεύουσας δύναμης του αρχαίου κόσμου; Πώς μπορούμε να ξανα-ανακαλύψουμε το παρελθόν μας και τι μπορεί να μας προσφέρει αυτό στο σήμερα, και στους τωρινούς κατοίκους της Χαλκίδας και γενικότερα της Εύβοιας;

To Newsbomb.gr είχε μια συζήτηση με τον συγγραφέα Βάγια Κατσό.

Newsbomb.gr: Κύριε Κατσό, το βιβλίο σας αποτελεί μια άριστη ιστορική επισκόπηση των πρώτων ελληνικών αποικιών, κυρίως στη Μεγάλη Ελλάδα, τη νότια Ιταλία και τη Χαλκιδική. Αποδίδετε ως μητρόπολη αυτών των αποικιών συγκεκριμένα και σχεδόν αποκλειστικά, την πόλη της Χαλκίδας. Πώς γεννήθηκε η ιδέα της δημιουργίας του;

Βάγιας Κατσός: Όταν διάβασα σε μια μελέτη του 1945, ενός αμερικανού ακαδημαϊκού, πως η Χαλκίδα είναι η πόλη που ίδρυσε τις περισσότερες αποικίες κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας. Όταν είδα αυτήν την πληροφορία, αναρωτήθηκα: ισχύει; Αν ναι, πόσες ακριβώς ήταν αυτές και πού βρίσκονταν;

Η έρευνά μου ξεκίνησε λοιπόν αρχικά σε μια προσπάθεια να λύσω δικές μου απορίες. Όταν στα τελειώματα της συγγραφής έκανα την καταμέτρηση των αποικιών αυτών, ακόμη και εγώ εξεπλάγην από τον αριθμό, καθώς ξεπερνάει τον αντίστοιχο της Μιλήτου και της Φώκαιας, μητροπόλεων γνωστών δηλαδή για το πλήθος των πόλεων που ίδρυσαν!

Πού βασίζετε τα συμπεράσματά σας;

Κυρίως στις αναφορές των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων, στις πρωταρχικές πηγές δηλαδή. Δευτερευόντως, στη σύγχρονη ακαδημαϊκή έρευνα, που έρχεται στις περισσότερες των περιπτώσεων να επιβεβαιώσει όσα αναφέρουν οι πρώτοι. Τέλος, στις λίγες περιπτώσεις όπου δεν υπάρχουν αρχαίες καταγραφές, τα όποια συμπεράσματα εξάγονται από τη νεότερη αρχαιολογική έρευνα, τόσο στη χώρα μας όσο και στο εξωτερικό.

Όπως είδατε, στο βιβλίο προσπαθώ το κείμενο να «ρέει» ώστε να είναι φιλικό στον μέσο αναγνώστη. Για τον απαιτητικό όμως, φροντίζω όπου υπάρχουν συγκεκριμένες φιλολογικές πληροφορίες από την αρχαία γραμματεία να παρατίθενται αυτούσιες, προς αποφυγή παρερμηνειών. Επίσης, η όποια «κουραστική» ονοματολογία-τεκμηρίωση ακολουθεί στις περίπου 2.500 σημειώσεις του κειμένου, οι οποίες προέρχονται από τη βιβλιογραφία που διάβασα τα 4 χρόνια που χρειάστηκε για να ολοκληρωθεί το βιβλίο και φιλοξενείται στις τελευταίες 12 συνολικά σελίδες του.

Ποια είναι η ιδιαιτερότητα της έκδοσης;

Για πρώτη φορά συγκεντρώνεται σε μια μελέτη η συνολική αποικιακή δράση της Χαλκίδας πρωτίστως, αλλά και της Ερέτριας δευτερευόντως, των ευβοϊκών πόλεων δηλαδή που πρωταγωνίστησαν σε αυτό το ευρύτερα άγνωστο, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρον, κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας.

Περιγράφεται η ιστορική περιπέτεια των αποικιών τους, από την ίδρυση έως και τα ελληνιστικά τους χρόνια και, φυσικά, γίνεται καταμέτρησή τους, κάτι που καταδεικνύει τον σπουδαίο ιστορικό ρόλο των μητροπόλεων τους στον ελληνικό κόσμο του 8ου αι. π.Χ., κυρίως.

Η Χαλκίδα παρουσιάζεται ως θαλασσοκράτειρα της Μεσογείου, αλλά και κυρίαρχος του ελληνικού κόσμου, σε μια περίοδο που οι ιστορικοί αποκαλούν «Σκοτεινά Χρόνια», και εσείς αντίστοιχα «Χρυσό Αιώνα» της Χαλκίδας. Κατά πόσο η έλλειψη επαρκών γραπτών αναφορών για το πρώτο μισό της πρώτης χιλιετίας π.Χ., θεωρείτε ότι ουσιαστικά αποκρύβει τα ιστορικά στοιχεία, δεδομένα και εκτιμήσεις, που εσείς παρουσιάζετε στο βιβλίο σας; Και κατά πόσο έγκυρα και ακριβή μπορούν να είναι τα συμπεράσματά σας;

Ο όρος «Σκοτεινοί Αιώνες» ανταποκρινόταν παλαιότερα στη «Γεωμετρική Περίοδο» (1.100 – 700 π.Χ.), ένεκα έλλειψης γραπτών και αρχαιολογικών τεκμηρίων. Κάτι που άλλαξε το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, επί των ημερών μας δηλαδή, εξαιτίας αρχαιολογικών ανακαλύψεων που έδειξαν πως εκείνη η εποχή δεν χαρακτηρίστηκε από συρρίκνωση αλλά –αντίθετα- από ανάπτυξη, εξωστρέφεια και ευημερία των ελληνικών φύλων. Π.χ., οι ανακαλύψεις στο Λευκαντί Ευβοίας, στην Αλ Μίνα της Συρίας, στις Πιθηκούσσες και την Κύμη της Ιταλίας και στη Βόρεια Ελλάδα -τοποθεσίες που όλες συνδέονται με τον χαλκιδικό αποικισμό-, έδειξαν πως αυτή η περίοδος μπορεί κάλλιστα να περιγραφεί ως «Ελληνική Αναγέννηση της Αρχαιότητας», όπως εύστοχα έγραψε ο Βρετανός ακαδημαϊκός Robin Lane Fox.

Ως «Χρυσό Αιώνα» της Χαλκίδας προσωπικά αναφέρω συγκεκριμένα και μόνο τον 8ο αι. π.Χ., καθώς τότε ίδρυσε πρώτη από τους Έλληνες υπερπόντιες αποικίες και πρωτοστάτησε στη δημιουργία ενός εμπορικού δικτύου που εκτινόταν από τη Συρία έως την Ιταλία, τη Σικελία και τη Βόρεια Ελλάδα, αγγίζοντας ως και τις ακτές του Ατλαντικού. Κάτι αδύνατο να επιτευχθεί δηλαδή χωρίς ναυτική και στρατιωτική δύναμη.

Ως προς το τελευταίο σκέλος της ερώτησής σας τώρα: Η Ιστορία είναι αναθεωρητική επιστήμη. Το βιβλίο μου γράφτηκε με όποια πληροφορία έχουμε σήμερα διαθέσιμη. Σίγουρα, θα έλεγα πως σε πολλά σημεία του εξακολουθούμε δυστυχώς να έχουμε περισσότερες απορίες, απ’ ό,τι βεβαιότητες και όπου αυτό γίνεται, το αναφέρω. Αυτό όμως που διαφαίνεται θεωρώ, από την προσεκτική μελέτη όλων των στοιχείων που έχουμε διαθέσιμα, είναι πως ο ακαδημαϊκός, γενικός προσδιορισμός «Ευβοϊκός Αποικισμός», ουσιαστικά ανταποκρίνεται συγκεκριμένα σε μια πόλη: Τη Χαλκίδα.

Ποιοι ήταν οι λόγοι που η Χαλκίδα πρωταγωνίστησε στον ελλαδικό και όχι μόνο κόσμο, μέχρι τον 7ο αι. π.Χ. και ποια είναι για εσάς η αιτία της πτώσης της αμέσως μετά; Ποιος είναι ο ρόλος και η σημασία που διαδραμάτισε ο Ληλάντιος Πόλεμος; Και γιατί ποτέ ξανά η Χαλκίδα και γενικότερα η Εύβοια δεν ανέκτησαν την παλιά τους αίγλη;

Ο κύριος λόγος ίδρυσης των αποικιών ήταν το εμπόριο, το οποίο και προηγήθηκε της δημιουργίας των νέων πόλεων. Υπήρξαν όμως και κοινωνικοί-πολιτικοί λόγοι που επηρέασαν τη στροφή των Χαλκιδέων στην αναζήτηση νέων πατρίδων. Η Χαλκίδα, η οποία είναι μία από τις παλαιότερες πόλεις της Ελλάδας με συνεχή κατοίκηση ως σήμερα, παρουσιάζει εξωστρεφείς τάσεις από τον 12ο αι. π.Χ., ιδρύοντας τις πρώτες της πόλεις στα ιλλυρικά παράλια και τη Χαλκιδική της Βόρειας Ελλάδας –εξού και η ονομασία-, κάτι που επέτρεψε η πτώση των Μυκηναίων και η βελτίωση της ελληνικής ναυτιλίας.

Διατηρώντας καλές σχέσεις με τη γειτονική Ερέτρια ελέγχουν το εμπόριο στις Κυκλάδες και φτάνουν τον 9ο αι. στη Συρία, αν και επαφές με την Ανατολή φαίνεται πως υπήρχαν παλαιόθεν. Αποκτούν πλούτο, κάτι που τους επιτρέπει στις αρχές του 8ου αιώνα την επέκταση στην Ιταλία, που έγινε με στρατιωτική επιχείρηση. Κάπου εκεί όμως διαφαίνεται πως η Χαλκίδα περνάει μπροστά, καθώς ιδρύει αμέσως μετά αποικίες στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία μόνη της, κυριαρχώντας πάλι στρατιωτικά έναντι των ντόπιων, τα γνωρίζουμε όλα αυτά μέσα από φιλολογικά αποσπάσματα.

Και έρχεται ο Ληλάντιος Πόλεμος στα τέλη του 8ου με αρχές 7ου αιώνα, ως φυσική συνέχεια του εντεινόμενου ανταγωνισμού των δύο ευβοϊκών πόλεων, τελειώνοντας την εποχή της ευημερίας τους. Ο πόλεμος αυτός ήταν πανελλήνιος, η Χαλκίδα και η Ερέτρια είχαν συμμάχους άλλες πόλεις, τις οποίες γνωρίζουμε μέσα από σπαράγματα αρχαίων κειμένων, στο βιβλίο γίνεται αναλυτική παρουσίαση του σπουδαίου αυτού γεγονότος. Ήταν ο μεγαλύτερος εμφύλιος πόλεμος, αντίστοιχος του Πελοποννησιακού, στο ενδιάμεσο χρονικό διάστημα από την τρωική περιπέτεια και ύστερα. Στη σύρραξη νικήτρια βγήκε η Χαλκίδα. Η νίκη όμως ήταν Πύρρεια για την ίδια, περισσότερο επωφελήθηκαν οι σύμμαχοί της.

Ως αποτέλεσμα, από τα μέσα του 7ου αιώνα βλέπουμε πως η Χαλκίδα χάνει τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στην ελληνική σκηνή. Τη θέση της παίρνει η σύμμαχός της Κόρινθος, όπως και η Μίλητος, που ήταν στο πλευρό της Ερέτριας. Το 506 π.Χ. ήρθε το μεγάλο χτύπημα: Η Χαλκίδα ηττάται από την Αθήνα. Γίνεται δορυφόρος της. Η πόλη εξακολουθεί να γράφει σπουδαία Ιστορία, όλα τα χρόνια της. Ποτέ όμως δεν έφτασε στην κορύφωση που είχε τον 8ο αι. π.Χ.. Γι’ αυτό και αποκαλώ τον συγκεκριμένο «Χρυσό Αιώνα» της.

Στο βιβλίο σας αναφέρετε ότι ουσιαστικά η πόλη της Χαλκίδας ήταν αυτή που έθεσε, με πολλούς τρόπους, τα θεμέλια της ακμής του ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή του δυτικού. Πώς το αιτιολογείτε αυτό; Για εσάς, ποιο είναι το σημαντικότερο επίτευγμα που συνιστά αυτή την προσφορά;

Κατά μία εκδοχή, εφευρέτης του ελληνικού αλφαβήτου ήταν ο Λίνος ο Χαλκιδέος. Επιγραφές του 8ου αιώνα που έχουν βρεθεί σε σημεία που συνδέονται με τον χαλκιδικό και ερετριακό αποικισμό ενθαρρύνουν αυτή την αναφορά. Ακόμη και αν δεχτούμε πως δεν ήταν ο Λίνος ο πρώτος, η νεότερη αρχαιολογική έρευνα δείχνει πως η διάδοση της αλφαβητικής γραφής στον ελληνικό κόσμο επιταχύνθηκε από την αποικιακή-εμπορική, μονοπωλιακή για τουλάχιστον μισό αιώνα, δραστηριότητα των Χαλκιδέων.

Και αυτό που ουδείς σήμερα αρνείται, είναι πως οι λαοί της Ιταλίας πήραν το αλφάβητο από τους Χαλκιδέους και τις πρώτες τους εκεί αποικίες, Πιθηκούσσες και Κύμη, που είχαν εμπορικές σχέσεις μαζί τους. Το λατινικό αλφάβητο αποτελεί συνέχεια του χαλκιδικού, αυτό είναι το σπουδαιότερο κληροδότημα της Χαλκίδας στον Δυτικό Πολιτισμό. Πέραν αυτού, σημαντική –πλην άγνωστη- είναι η συμβολή των Ευβοιωτών και στην ανάπτυξη της ελληνικής μυθολογίας, που αποτελούσε μια πρώτη προσπάθεια των ανθρώπων να εκλογικεύσουν τον κόσμο γύρω τους, επηρεάζοντας το έργο του Ησίοδου.

Συνδέετε άμεσα τη Χαλκίδα με τα ομηρικά έπη, μην διστάζοντας μάλιστα να αποκαλέσετε την Οδύσσεια «ευβοϊκό ποίημα». Πώς το εξηγείτε αυτό;

Δεν φέρω την πατρότητα του συγκεκριμένου συμπεράσματος, προηγήθηκαν άλλοι μελετητές που κατέληξαν σε αυτό, στηριζόμενοι εν μέρει στις ανακαλύψεις στο Λευκαντί Ευβοίας. Προσωπικά υπερθεματίζω, προσθέτοντας πως ο Όμηρος πρέπει να επέλεξε συνειδητά να αρχίσει την περιπέτειά του από το λιμάνι της Αυλίδας (δίπλα στη Χαλκίδα) και τον Οδυσσέα για να κάνει τη σύσταση αυτού του τόπου, θέλοντας μεταφορικά να δείξει πως από εκεί ξεκινούσαν όλα τα ταξίδια, οι εξερευνήσεις και οι κατακτήσεις της δικής του εποχής!

Ο κόσμος που μας γνωρίζει ο Οδυσσέας, ήταν ο άγριος και άγνωστος κόσμος που πρώτοι οι Χαλκιδέοι δάμασαν και έκαναν δικό τους. Το συμπέρασμα μου δηλαδή στηρίζεται κυρίως στη λεγόμενη «Ομηρική Γεωγραφία». Συνοπτικά και για να γίνει ελάχιστα αντιληπτό αυτό, οι Πιθηκούσσες περιγράφονται ως η κατοικία της μάγισσας Κίρκης. Το πέρασμα του Οδυσσέα στον Κάτω Κόσμο έγινε από το νεκρομαντείο των Φλεγραίων Πεδίων στην ιταλιώτιδα Κύμη. Η Σκύλλα και η Χάρυβδη βρίσκονταν στο στενό της Ζάγκλης και του Ρηγίου. Στη σικελιώτιδα Νάξο έλεγαν πως κατοικούσαν οι Λαιστρυγόνες και στην κοντινή Κατάνη, οι Κύκλωπες. Όλες οι προηγούμενες τοποθεσίες συνδέονται με τον χαλκιδικό αποικισμό, κάτι που δεν μπορεί να είναι τυχαίο. Στο βιβλίο αναφέρω περισσότερα, ώστε να γίνει αντιληπτή η σύνδεση του κόσμου του Οδυσσέα, με τον αποικιακό κόσμο της Χαλκίδας.

«Άγνωστοι πρωτοπόροι της Μεσογείου», αν και πολλά από τα επιτεύγματα των Χαλκιδέων είναι γνωστά, καταγεγραμμένα και τιμώνται και στην άλλη άκρη της Αδριατικής, στη Νότια Ιταλία. Πώς μπορεί η σύγχρονη Χαλκίδα να «κεφαλαιοποιήσει» αυτή την αρχαία αίγλη στο σήμερα; Και ποιες σχέσεις θα μπορούσαν να αναπτυχθούν με τις… πρώην αποικίες της;

Αρχικά πρέπει οι ίδιοι οι σύγχρονοι Χαλκιδέοι να μάθουν και να κατανοήσουν το «δυνατό χαρτί» που κρατάνε στα χέρια τους. Στη συνέχεια, να το αξιοποιήσουν με κάθε τρόπο. Στη σημερινή Χαλκίδα κληροδοτήθηκε ένα μοναδικό επίτευγμα, που τη βάζει σε περίοπτη θέση στην Ελληνική Ιστορία και διαχωρίζει το «τουριστικό προϊόν» της από τους υπόλοιπους προορισμούς της χώρας. Αν αυτό γίνει, θα δημιουργηθεί μια υπεραξία που σήμερα δεν υπάρχει, καθώς το επίτευγμα είναι επί της παρούσης άγνωστο στο ευρύ κοινό. Οι Χαλκιδέοι λοιπόν οφείλουν να φανούν άξιοι κληρονόμοι.

Χωρίς τη Χαλκίδα, δεν θα υπήρχε Μεγάλη Ελλάδα, αυτή άνοιξε το δρόμο για να δημιουργηθεί. Αυτό πρέπει να διαδοθεί, να το μαθαίνουμε από παιδιά, όπως το Πήλιο είναι γνωστό ως η γη των Κενταύρων. Κάτι που μπορεί να επιτευχθεί μέσω διαφόρων δράσεων, όπως π.χ. την προσθήκη διορθώσεων στη σχολική διδακτική ύλη ώστε να μπει η Χαλκίδα στο κάδρο των σημαντικών πόλεων της Ελλάδας, ή τη δημιουργία τοπόσημων στην πόλη που να θυμίζουν στους κατοίκους τη σύνδεσή τους με το παρελθόν και θα δίνουν στον επισκέπτη κάτι να δει, να θαυμάσει και να αποθανατιστεί φωτογραφικά μαζί του.

Παράλληλα, η σημερινή Χαλκίδα πρέπει να αναπτύξει ένα ευρύ δίκτυο αδελφοποιήσεων με τις πρώην αποικίες της, που να μη μείνει όμως μόνο στα χαρτιά, αλλά να μένουν ζωντανές μέσω ετήσιων ανταλλαγών μαθητών, εκδηλώσεων και άλλων δράσεων. Το μέλλον της σημερινής Χαλκίδας, περνάει από το παρελθόν της. Αν αυτό γίνει κατανοητό στο βαθμό που πρέπει, όλα είναι δυνατά.

πηγη

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

28 Μαρτίου 2024